ΣΠΟΓΓΟΙ

Οι Σπόγγοι (Φύλο Porifera), τα γνωστά σε όλους σφουγγάρια, είναι πολύ κοινοί οργανισμοί στο θαλάσσιο περιβάλλον και ήταν γνωστά στους λαούς της Mεσογείου και ειδικά στους Έλληνες από αρχαιοτάτων χρόνων. Πρώτος ο Όμηρος αναφέρεται σε αυτά στην Iλιάδα (ο θεός Ήφαιστος καθαρίζει με αυτά το πρόσωπο και το στήθος του), ενώ στην Oδύσσεια αναφέρεται ότι οι υπηρέτες του Oδυσσέα καθαρίζουν μαγειρικά σκεύη και τραπέζια στο παλάτι του στην Iθάκη με σφουγγάρια πολύτρυπα. Αρχικά θεωρήθηκαν φυτά λόγω απουσίας εμφανούς κίνησης. Πρώτος, ο Αριστοτέλης αναγνώρισε ότι τα σφουγγάρια είναι ζώα και όχι φυτά, αλλά όπως με τόσες άλλες επιστημονικές παρατηρήσεις, για πολλούς αιώνες ξεχάστηκε, συνέχισαν να πιστεύουν ότι είναι φυτά και η διαπίστωση του έγινε αποδεκτή πριν από μόλις δύο αιώνες περίπου.

Αν και όπως με όλα τα φύλα, έτσι και με τους σπόγγους, πολλές φορές χρειάζεται κανείς όχι μόνο ειδικές γνώσεις αλλά ίσως και εργαστηριακές αναλύσεις για την αναγνώριση των διαφόρων ειδών που συναντά. Παρόλα αυτά, μερικά είδη, τα οποία θα δούμε εδώ, έχουν χαρακτηριστικό σχήμα και χρώμα και έτσι αναγνωρίζονται εύκολα ακόμη και από τους μη ειδικούς. Είναι απλοί πολυκύτταροι βενθικοί οργανισμοί και έχουν διάφορες μορφές. Παρόλο που είναι πολυκύτταροι, οι σπόγγοι έχουν απλή σωματική κατασκευή, χωρίς πραγματικούς ιστούς και όργανα και έτσι θεωρείται ότι βρίσκονται σε χαμηλό επίπεδο οργάνωσης. Το γενικό χαρακτηριστικό του φύλου αυτού είναι οι πόροι στην επιφάνεια τους. Έχουν διάφορες διαστάσεις, τα πιο μικρά άτομα έχουν ύψος 1mm, ενώ τα πιο μεγάλα μπορεί να φθάσουν το ύψος των 2m. Έχουν διάφορα χρώματα ακόμη και ανάμεσα στα άτομα του ίδιου είδους. Tα χρώματα που επικρατούν είναι το καφέ, το μαύρο, το κόκκινο, το κίτρινο, το πορφυρό. Τους συναντάμε σε όλα τα γεωγραφικά πλάτη, από τις πολικές μέχρι τις τροπικές περιοχές και από την παλιρροϊκή ζώνη μέχρι πολύ βαθιά, στα 8.800m. Οι περισσότεροι σπόγγοι ζουν σε βραχώδεις περιοχές με ήρεμα και καθαρά νερά καθώς τα αιρούμενα σωματίδια κάνουν δύσκολη την κυκλοφορία του νερού, η οποία όπως θα δούμε παρακάτω είναι απαραίτητη για να τραφούν. Ζουν σε ομάδες ή μεμονωμένοι, πάντοτε πάνω σε στερεό υπόστρωμα, αφού τα ενήλικα είναι βενθικοί εδραίοι οργανισμοί. Οι προνύμφες τους όμως έχουν κινητικότητα μέχρι να εγκατασταθούν κάπου. Έχουν προσαρμοστεί σε περιβάλλοντα με ποικιλία συνθηκών θερμοκρασίας, φωτισμού, ρευμάτων νερού και βάθους και οι σωματικές τους μορφές είναι σε κάθε περίπτωση διαφορετικές και η ποικιλία είναι εντυπωσιακή. Από λεπτούς φλοιούς πάχους μερικών μόνο χιλιοστών που καλύπτουν την επιφάνεια βράχων, σωλήνες μερικών χιλιοστών ή ενός μέτρου, γεωμετρικά σχήματα όπως σφαίρες ή κώνοι, μέχρι μορφές που θυμίζουν φλυτζάνια και αυτιά ελέφαντα.

Στα σφουγγάρια δεν υπάρχουν ιδιαίτερα όργανα, ούτε και νευρικό σύστημα. Παρόλα, αυτά τα περισσότερα είδη μπορούν να κάνουν συγχρονισμένες κινήσεις σε όλο το σώμα τους, όπως για παράδειγμα να σταματήσουν την κυκλοφορία του νερού όταν αυτό έχει πολλά αιωρούμενα ιζήματα, τα οποία μπορεί να φράξουν τους πόρους εισόδου. Επίσης, δεν έχουν όργανα κίνησης και έτσι παραμένουν συνήθως προσκολλημένα σε ένα σημείο καθ` όλη τη διάρκεια της ζωής τους. Σε ορισμένα όμως είδη έχει παρατηρηθεί μια ελάχιστη κίνηση περίπου 4mm την ημέρα σε ενυδρεία. Οι σπόγγοι αναγνωρίζονται εύκολα από την παρουσία πόρων στην επιφάνεια τους, που μαρτυρά φυσικά την κυκλοφορία νερού μέσα από το σώμα τους. Μεγάλης διαμέτρου και λίγες σε αριθμό τρύπες είναι αυτές από τις οποίες εξέρχεται το νερό και ονομάζονται στόμια εξόδου (osculum), ένω η είσοδος γίνεται από πολυάριθμους μικροσκοπικούς πόρους στην επιφάνεια του σπόγγου μεγέθους ~50μm, οι οποίοι ονομάζονται πόροι εισόδου (ostia). Στο εσωτερικό σχηματίζεται ένας μεγάλος αριθμός από αγωγούς και κοιλότητες μέσα στις οποίες κυκλοφορεί το θαλασσινό νερό από το οποίο αναπνέει και τρέφεται ο σπόγγος. Είναι διηθηματοφάγοι, το οποίο σημαίνει ότι τρέφονται με διάφορα οργανικά σωματίδια και πλαγκτόν, τα οποία βρίσκονται αιωρούμενα στο νερό. Μερικά είδη περιέχουν ενδοσυμβιωτικά κυανοβακτήρια ή δινομαστιγωτά, τα οποία φωτοσυνθέτουν. Τέλος υπάρχουν και σαρκοφάγοι σπόγγοι, οι οποίοι παγιδεύουν μικρά αρθρόποδα μεγέθους μέχρι περίπου 8mm με τη βοήθεια σκληριτών της επιφάνειας τους που έχουν γάντζους και μοιάζουν με velcro. Τα περισσότερα σαρκοφάγα είδη ζουν σε πολύ βαθιά νερά. Ένα όμως τέτοιο είδος έχει βρεθεί στη Μεσόγειο σε σπήλαια σε βάθη 17-23m. Ο τρόπος με τον οποίο τρέφονται οι σπόγγοι είναι μοναδικός στο ζωϊκό βασίλειο. Δεν έχουν στόμα, αλλά μικροσκοπικούς πόρους στο εξωτερικό του σώματος τους από τους οποίους εισάγεται νερό μέσω της συγρονισμένης κίνησης ειδικών μαστιγίων (flagella), τα οποία βρίσκονται σε ειδικά κύτταρα (χωανοκύτταρα, choanocytes) στα τοιχώματα των εσωτερικών κοιλοτήτων τους. Η ροή αυτή που δημιουργείται ενεργά μέσω των μαστιγίων, βοηθάται και από τα ρεύματα νερού του περιβάλλοντος. Στην κορυφή του σπόγγου η ταχύτητα του νερού είναι μεγαλύτερη και δημιουργεί περιοχή μικρής πίεσης γύρω από το στόμιο εξόδου. Οι εσωτερικές κοιλότητες αποτελούν όλες μαζί ένα σύστημα ενωμένο. Η ταχύτητα ροής του νερού μειώνεται μέσα στις κοιλότητες λόγω αύξησης της διαμέτρου, ώστε να είναι εύκολο να συλλάβουν την τροφή. Έτσι, τα θρεπτικά συστατικά ή οι μικροοργανισμοί που βρίσκονται στο νερό κατακρατούνται και όλο το νερό εξέρχεται από μεγαλύτερα ανοίγματα με ταχύτητα αρκετά μεγάλη για να απομακρύνει τα άχρηστα προϊόντα του μεταβολισμού μακριά από το σώμα τους. Με τη συνεχή αυτή ροή του νερού που δημιουργούν μέσα από το σώμα τους εφοδιάζονται φυσικά και με το απαραίτητο οξυγόνο. Ο όγκος νερού που διέρχεται μέσα από ένα σπόγγο μπορεί να φτάσει και 20.000 φορές τον όγκο του σώματος του σε 24 ώρες.

Το φύλο Porifera διαιρείται σε τρείς ομοταξίες: Ασβεστόσπογγοι (Calcispongea), Δημόσπογγοι (Demospongea) και Εξακτινέλλιδες ή Πυριτιόσπογγοι (Hexactinellida) και σε αυτό κατατάσσονται σήμερα περίπου 9.000 είδη από τα οποία τα 400 περίπου είναι Πυριτιόσπογγοι, τα 500 είναι Ασβεστόσπογγοι και τα υπόλοιπα Δημόσπογγοι. Για να στηρίξουν και να ενισχύσουν το σώμα τους χρησιμοποιούν διάφορα υλικά και αυτό το χαρακτηριστικό αποτελεί τη βάση της συστηματικής ταξινόμησης τους. Οι ασβεστόσπογγοι παράγουν βελόνες ή σκληρίτες (spicules), κρυσταλλικές κατασκευές από ανθρακικό ασβέστιο. Οι δημόσπογγοι παράγουν ίνες από μια ειδική μορφή κολλαγόνου που ονομάζεται σπογγίνη και οι περισσότεροι παράγουν επίσης και σκληρίτες από οξείδιο του πυριτίου, ενώ μερικοί εκκρίνουν ένα ογκώδες εξωτερικό σκελετό από ανθρακικό ασβέστιο. Σχετικά με τη χρησιμότητα τους στον άνθρωπο, οι σκληρίτες από ανθρακικό ασβέστιο και πυρίτιο των περισσότερων σπόγγων, τους κάνει πολύ σκληρούς για τις περισσότερες χρήσεις. Αλλά δύο γένη, τα Hippospongia και Spongia, έχουν σκελετούς αποκλειστικά από ίνες σπογγίνης, χωρίς σκληρά συστατικά. Αυτοί έχουν χρησιμοποιηθεί από τον άνθρωπο για χιλιάδες χρόνια και για διάφορους σκοπούς. Σήμερα βεβαίως τα περισσότερα υλικά μορφής σπόγγου είναι συνθετικά.

Η διάρκεια ζωής των σπόγγων είναι μερικά μόνο χρόνια, αλλά κάποια είδη σε τροπικές περιοχές μπορούν να ζήσουν για περισσότερα από 200 χρόνια. Μερικοί δημόσπογγοι με ασβεστολιθικό σκελετό αναπτύσσονται κατά μόνο 0.2mm τον χρόνο και αν ο ρυθμός αυτός είναι σταθερός, άτομα με διάμετρο ενός μέτρου πρέπει να έχουν ηλικία περίπου 5.000 χρόνια. Οι σπόγγοι έχουν λίγους φυσικούς εχθρούς (μόνο μερικά Γαστερόποδα τρέφονται με αυτούς), αφού αποτρέπουν τους περισσότερους μέσω διάφορων χημικών ουσιών ή βιοτοξινών. Αυτές περιλαμβάνουν αντιμικροβιακές ουσίες καθώς και ενώσεις τοξικές για πλήθος ασπόνδυλων και σπονδυλωτών. Το πλήθος αυτό των βιοχημικών ουσιών που παράγουν οι σπόγγοι, τους κάνει καλή πηγή φαρμακευτικών ουσιών, όπως αντιβιοτικών, φαρμάκων κατά των ιών και των καρκινικών κυττάρων, αντιμολυσματικών ουσιών και πολλών άλλων. Με τις χημικές ουσίες που παράγουν για άμυνα, εμποδίζουν άλλους οργανισμούς να αναπτυχθούν πάνω τους ή γύρω τους, ενώ υπάρχουν και σπόγγοι, οι οποίοι δημιουργούν γύρω τους ένα στρώμα από βελόνες, το οποίο κρατά σε απόσταση πιθανούς θηρευτές όπως τα εχινόδερμα. Σημαντικό ρόλο παίζουν και στη διάβρωση πετρωμάτων, κοραλλιών και οστράκων, ειδικά άτομα της οικογένειας Clionidae, τα οποία δημιουργούν στοές με τις χημικές ουσίες που παράγουν.

Οι σπόγγοι, με τα έντονα χρώματα τους, τα ενδιαφέροντα σχήματα και την ποικιλία μορφών, ανάλογα με την περιοχή και τα ρεύματα του νερού, αποτελούν όμορφα θέματα για φωτογράφιση. Αφού δεν κινούνται μπορείτε να πειραματιστείτε με διάφορες γωνίες λήψης και να δοκιμάσετε το καινούργιο σας φλας με διάφορους τρόπους χωρίς να σας δημιουργεί μια ακόμα μεταβλητή η μετακίνηση του θέματος. Τέλος, γύρω αλλά ακόμα και πάνω τους, μπορείτε να παρατηρήσετε άλλους ενδιαφέροντες θαλάσσιους οργανισμούς. Αξίζουν λοιπόν να αναφέρονται από τους συνοδούς κατάδυσης στους επισκέπτες-αυτοδύτες ως μέρος της βιοποικιλότητας κάθε καταδυτικής περιοχής.

 

Κίτρινος Σπόγγος (Yellow Sponge)

Cliona celata

k1

Αυτό το είδος σπόγγου είναι κοινό στη Μεσόγειο. Έχει την ικανότητα να διαλύει τον ασβεστόλιθο εκκρίνοντας οξέα και με τον τρόπο αυτό ανοίγει κοιλώματα στους βράχους μέσα στους οποίους ζει. Τα μόνα τμήματα του σπόγγου που φαίνονται είναι τα ανοίγματα εισόδου και εξόδου του νερού.

 

Σπόγγος Οσκαρέλα (Oscarella)

Oscarella sp.

k1

IMG 0062

Ένας όμορφος σπόγγος με μέγεθος μέχρι 30cm. Το χρώμα ποικίλει και εξαρτάται από τα συμβιωτικά μικροάλγη. Γκρίζο, μπλε, ιώδες, σε σκοτεινά σημεία μπορεί να είναι και λευκό. Αναπτύσσεται σε βράχους εκτεθειμένους σε ρεύματα, τοπικά κοινός. Συναντάται σε βάθη από 1 έως 40m.

 

Κόκκινος Επίπεδος Σπόγγος (Red Encrusting Sponge)

Spirastrella cunctatrix

k1

Μέγεθος μεμονωμένων αποικιών μέχρι 6cm σε διάμετρο. Το είδος αυτό σχηματίζει ένα πορτοκαλί φύλλο πάχους μερικών χιλιοστών του μέτρου καλύπτοντας επιφάνειες βράχων. Προτιμά τις σκοτεινές περιοχές των βράχων, τα σπήλαια και το κάτω μέρος προεξοχών. Εύρος βάθους από 1 μέχρι και κάτω από 40m. Πολύ κοινό είδος, αν κοιτάξετε στη σκιερή πλευρά των βράχων θα δείτε σίγουρα αυτόν τον σπόγγο. Μοιάζει πολύ με το είδος Crambe crambe, αλλά η επιφάνεια του τελευταίου είναι λεία στην αφή.

 

Νεφροειδής Σπόγγος (Kidney Sponge)

Chondrosia reniformis

k1

Γνωστός και ως πατάτα της θάλασσας. Μέγεθος αποικιών μέχρι 10cm, συνήθως σχήματος που ομοιάζει με νεφρό, αλλά πολλές άλλες μορφές συναντώνται ενίοτε. Χρώμα γκρίζο καφέ. Διαλύουν τον ασβεστόλιθο και τα πυριτικά πετρώματα εκκρίνοντας οξέα. Εύρος βάθους από 1 μέχρι και κάτω από 40m.

 

Σπόγγος Συκώτι Κοτόπουλου (Chicken Liver Sponge)

Chondrilla nucula

k1

Πολύ κοινό είδος στα ρηχά νερά. Το μέγεθος τους φτάνει τα 10cm περίπου και αναπτύσσονται σε βράχους, σε μέρη με φως, αλλά και σε σκοτεινά σημεία. Το χρώμα τους διαφέρει επίσης ανάλογα με το σημείο ανάπτυξης από σκούρο καφέ, πράσινο, μέχρι ανοιχτό κίτρινο. Χαρακτηριστικό τους είναι ότι παράγουν τοξίνες για να προστατευτούν από θηρευτές και για να ανταγωνιστούν άλλα είδη για χώρο ανάπτυξης στον βράχο, την επιφάνεια του οποίου καλύπτουν σε μεγάλο ποσοστό. Αν και ο σπόγγος αυτός είναι πολύ τοξικός για τα ψάρια, αποτελεί τροφή για ένα είδος θαλάσσιας χελώνας του Ατλαντικού. Μέσα του υπάρχουν πολλά είδη ενδοσυμβιωτικών βακτηρίων. Τέλος, αυτός ο ταπεινός σπόγγος που οι περισσότεροι από εμάς κατά τη διάρκεια της υποβρύχιας βόλτας μας τον προσπερνάμε χωρίς δεύτερη ματιά, αποτελεί αντικείμενο έρευνας για την ανακάλυψη νέων βιοδραστικών ουσιών, αφού περιέχει πλήθος χημικών ενώσεων.

 

Σπόγγος Αξινέλα (Yellow Horn Sponge)

Axinella polypoides

IMG 0895

Ύψος μέχρι 50cm. Σπόγγος όρθιου σχήματος, κίτρινος ή πορτοκαλί, αναπτύσσεται σε βράχους. Βάθη από 20 έως 100m. Πολύ καλό θέμα για φωτογραφία, αν θέλετε κάτι έντονο πορτοκαλί να σπάσει τη μονοτονία του μπλε της θάλασσας και του συνηθισμένου μαύρου της στολής νεοπρενίου, ενώ μόνοι τους προσφέρονται για κάθετα κάδρα.

 

Σπόγγος Αξινέλα (Yellow Horn Sponge)

Axinella verrucosa

k1

IMG 2545

Μέγεθος μέχρι 10cm. Μεγάλη ομοιότητα με το είδος Axinella polypoides, μικρότερο όμως σε μέγεθος και με διαφορές στην υφή της επιφάνειας. Το χρώμα του ποικίλλει από πορτοκαλί μέχρι κίτρινο. Συναντάται σε βάθη από 10 μέχρι 70m.

 

Σπόγγος Κοινός (Common Sponge)

Crambe crambe

IMG 0449

Αποικίες από μερικά τετραγωνικά cm μέχρι ένα τετραγωνικό m. Σχηματίζει κρούστες πορτοκαλί-κόκκινου χρώματος, συνήθως πάνω σε ζωντανά όστρακα των Arca noae και Spondylus gaederopus, τα οποία δεν βλέπετε καθόλου αφού είναι πλήρως καλυμμένα από τον σπόγγο και μόνο μια απότομη κίνηση με την οποία κλείνει το δίθυρο προδίδει ότι κάπου εκεί από κάτω βρίσκεται και κάποιο άλλο είδος.

 

Σπόγγος Κρατήρας (Crater Sponge)

Hemimycale columella

IMG 1398

Αποικίες περίπου 10-15cm, χρώμα πορτοκαλί ή ροζ. Τα ανοίγματα στην επιφάνεια μοιάζουν με κρατήρες. Αναπτύσσεται μέχρι τα 15m βάθος. Δεν είναι πολύ κοινό είδος, αλλά είναι όμορφο και αξίζει να το αναζητήσετε.

 

Πετρόσπογγος (Stony Sponge)

Petrosia ficiformis

IMG 1093

Μέγεθος συνήθως 20-30cm. Συμπαγείς σκληροί σχηματισμοί, χρώματος ιώδους-καφέ λόγω συμβιωτικών κυανοβακτηρίων. Σε σκοτεινά μέρη μπορεί να είναι και λευκός. Συναντάται σε βράχια σε βάθη μέχρι 40-50m. Αποτελεί την τροφή του γυμνοβραγχίου Discodoris atromaculata, το οποίο θα δείτε πάνω του πολύ συχνά.

 

Σπόγγος Κέρατο (Rough Horn Sponge)

Dysidea avara

IMG 1089

Μέγεθος μέχρι 20cm, συνήθως μικρότερος. Ροζ-λευκό με πολλές κωνικές προεξοχές στην επιφάνεια. Συναντάται σε προστατευμένες πλευρές βράχων, μερικές φορές και σε κάθετα βράχια. Πολύ σημαντικός σπόγγος για τους ερευνητές αφού παράγει χημικές ενώσεις με σημαντικές βιολογικές ιδιότητες.

 

Σπόγγος Ιρσίνια (Ircinia)

Ircinia fasciculata

IMG 0061

Χρώμα ανοικτό καφέ μέχρι γκρίζο. Πολλές προεξοχές στην επιφάνεια, χαρακτηριστικό, με μεγάλα ανοίγματα εξόδου νερού. Συναντάται πάνω ή και στα πλάγια των βράχων, μερικές φορές σε βάθη από 5 μέχρι και περισσότερο από 40m.

 

Σπόγγος Ιρσίνια (Ircinia)

Ircinia variabilis

IMG 1205

Παρόμοιο με το είδος Ircinia fasciculata.

 

Σπόγγος Μαύρος (Leathery Horn Sponge)

Sarcotragus muscarum

IMG 1157

Διάμετρος μέχρι 50cm. Ογκώδης, μαύρος ή καφέ-κόκκινος. Τα ανοίγματα εξόδου έχουν μερικές φορές ανασηκωμένη διάφανη περιφέρεια. Συναντάται από τα 5m μέχρι και κάτω από τα 300m βάθος.

 

Σπόγγος Μαύρος (Leathery Horn Sponge)

Sarcotragus foetidus

IMG 2178

Παρόμοιος με το είδος Sarcotragus muscarum, αλλά με μικρότερα ανοίγματα με επίπεδη περιφέρεια. Τοπικά κοινός.

 

Σπόγγος Απλυσίνα (Golden Sponge)

Aplysina aerophoba

IMG 0449

Κύλινδροι ύψους μέχρι 5cm και διαμέτρου 2.5cm. Οι αποικίες μπορεί να είναι πολύ μεγάλου μεγέθους, αλλά συνήθως είναι 10-20cm. Χρυσοκίτρινο χρώμα, το οποίο γίνεται μπλε-μαύρο αν εκτεθούν στον αέρα οι ιστοί, όπως υποδηλώνει και το όνομα του (aerophoba). Κοινό σε βραχώδεις βυθούς, από τα πολύ ρηχά μέχρι τα 20m. Πολύ κοινό κατά τόπους.

 

Σπόγγος Δίκτυο (Network Sponge)

Clathrina clathrus

IMG 0449

Μέγεθος μέχρι 10cm. Μαλακός, λεπτός σπόγγος, σχηματίζει δίκτυο από διακλαδιζόμενες και επανασυνδεόμενες σωλήνες. Χρώμα κίτρινο ή λευκό, διάφανο. Συναντάται κρεμάμενο από βράχια σε σκοτεινά σημεία, μέχρι τα 50m βάθος. Πολύ όμορφος σπόγγος, αλλά θα πρέπει να τον παρατηρήσετε από κοντά.

 

Σπόγγος Κύπελλο (Cup Sponge)

Calyx nicaeensis

IMG 0449

Μέγεθος μέχρι 20cm, αλλά έχουν αναφερθεί άτομα, τα οποία φτάνουν το 1m. Χρώμα από γκρίζο έως καφέ. Συναντάται σε βάθη μεταξύ 5 και 60m σε βραχώδεις και αμμώδεις βυθούς. Τα σχήματα που θα συναντήσετε είναι από πολύ παράξενα έως πάρα πολύ παράξενα και για αυτόν τον λόγο σίγουρα είναι ένα είδος με φωτογραφικό ενδιαφέρον.

f you